Month: Ιανουαρίου 2017

Η ιδιαιτερη γεωγραφια της ευφορης ημισεληνου

Κλασσικό

Σίγουρα πολλοί έχουν ακούσει για την «εύφορη ημισέληνο» και την τεράστια σημασία της για την ανθρώπινη Ιστορία. Το όνομα δόθηκε σε μια περιοχή που ξεκινάει νοτιο-ανατολικά από την Μεσοποταμία και τα όρη Ζάγκρος, συνεχίζεται στα βόρεια μέσα από το σημερινό Κουρδιστάν, και μετά προς τα νότια καταλήγοντας στη Συροπαλαιστίνη – κάποιοι συμπεριλαμβάνουν και την κοιλάδα του Νείλου, ακόμα και την Κύπρο. Αν την δούμε στο χάρτη, έχει ένα περίπου ημικυκλικό σχήμα, μοιάζοντας με μισοφέγγαρο. Η ιδιαιτερότητά της είναι ότι σ’ αυτήν την περιοχή ο άνθρωπος εγκατέλειψε για πρώτη φορά τη νομαδική ζωή του τροφοσυλλέκτη και κυνηγού, για να παράγει πλέον ο ίδιος την τροφή του, μέσω της γεωργίας και της κτηνοτροφίας.

Η εύφορη ημισέληνος.
Πηγή εικόνας

Νεολιθική επανάσταση (;)

Η παραγωγή τροφής μέσω της γεωργίας και της κτηνοτροφίας είναι σίγουρα μια τεράστια αλλαγή, η σημασία της οποίας για τον ανθρώπινο πολιτισμό είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθεί. Οι ιστορικοί την χρησιμοποιούν για να σηματοδοτήσουν την μετάβαση του ανθρώπου από τη μεσολιθική στη νεολιθική εποχή. Μ’ αυτήν τη λογική επινοήθηκε και ο όρος νεολιθική επανάσταση. Για τη χρήση της λέξης «επανάσταση» δεν λείπουν οι ενστάσεις, αφού πρόκειται για μια πολύ σταδιακή μετάβαση, που χρειάστηκε πολλές γενιές για να ολοκληρωθεί. Σίγουρα όμως δεν αμφισβητείται η τεράστια σημασία αυτής της αλλαγής, η οποία έφερε τόσες άλλες μαζί της, π.χ. στις κοινωνικές δομές ή στη δημογραφική  εξέλιξη.

Στην εύφορη ημισέληνο η μετάβαση έγινε ανάμεσα στο 10.000 με 8.000 π.Χ. Από τον 8ο π.Χ. αιώνα έχουμε πλέον καθαρές αποδείξεις για τη συστηματική καλλιέργεια φυτών (κυρίως δημητριακών και οσπρίων), όπως και για την εξημέρωση κατσικιών και προβάτων. Οι μόνιμοι οικισμοί ήταν ήδη αρκετά μεγάλοι, ώστε να χωρούν σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και χιλιάδες κατοίκους.

Αγρότες της νεολιθικής εποχής.
Πηγή εικόνας

Για το πως ξεκίνησε αυτή η «επανάσταση» μπορούμε μόνο να κάνουμε υποθέσεις. Το σίγουρο είναι ότι πολλοί κάτοικοι της περιοχής είχαν ήδη αρκετά πριν εξειδικευτεί στη συλλογή και στην αποθήκευση άγριων δημητριακών. Με κάποιον τρόπο, συνειδητοποίησαν ότι με το να αφήνουν μερικούς σπόρους στο έδαφος εξασφάλιζαν την αναπαραγωγή αυτών των δημητριακών. Ταυτόχρονα, η ανάγκη μόνιμης εγκατάστασης σε οικισμούς έκανε την εξασφάλιση της ζωικής πρωτεΐνης μέσω του κυνηγιού (το οποίο ειδικά στην περιοχή αυτή απαιτεί τη διαρκή μετακίνηση) πιο δύσκολη. Είναι άρα πιθανόν να ώθησε τον άνθρωπο στο να προσπαθήσει να εξημερώσει κάποια άγρια ζώα, ώστε να μην χρειάζεται να τρέχει συνέχεια από πίσω τους: κάτι που οδήγησε και στην κτηνοτροφία.

Η περιοχή για την οποία μιλάμε δεν ήταν η μόνη στον κόσμο όπου πραγματοποιήθηκε μια τέτοια μετάβαση (άλλα κέντρα ανεξάρτητης «ανακάλυψης» της γεωργίας ήταν π.χ. η Κίνα και η Νέα Γουινέα). Στην εύφορη ημισέληνο όμως συνοδεύτηκε με πολύ μεγάλη ποικιλία χρήσιμων φυτών και ζώων, και από εκεί εξαπλώθηκε σε μεγάλο μέρος του κόσμου. Ποια ήταν η ιδιαιτερότητα της περιοχής, που την έκανε τόσο προνομιακή; 

Σίγουρα δεν είναι τυχαίο ότι σ’ αυτήν ακριβώς την περιοχή εντοπίζεται και το φυσικό ενδιαίτημα των προγόνων πολλών χρήσιμων φυτών (σιτάρι, κριθάρι, φακές, ρεβύθια, μπιζέλια, λινάρι) και ζώων (πρόβατο, κατσίκα). Η εύκολη απάντηση στο ερώτημα είναι επομένως: η γεωργία και κτηνοτροφία ανακαλύφθηκαν εκεί, επειδή εκεί ήταν διαθέσιμη μια πληθώρα τόσο σε άγρια δημητριακά και όσπρια όσο και σε άγρια ζώα, ικανά για εξημέρωση.

Η περιοχή εξάπλωσης του αγριοκάτσικου κατά την περίοδο της εξημέρωσής του, με ανοικτό γκρίζο χρώμα. Με σκούρο γκρίζο απεικονίζονται οι πιθανές περιοχές πρώτης εξημέρωσής του. Πηγή: Uerpmann (2007).

Αυτή η απάντηση όμως γεννά η ίδια και άλλα ερωτήματα: γιατί διέθετε ειδικά αυτή η περιοχή τόσα πολλά ή τόσο χρήσιμα είδη προς εξημέρωση; Και ποιοι ήταν οι άλλοι εξωτερικοί παράγοντες, οι οποίοι ώθησαν τους κατοίκους της περιοχής στο να κάνουν αυτό το βήμα;

Περιβαλλοντικές αλλαγές και κοινωνικές αλλαγές

Ξεκινώντας με το δεύτερο ερώτημα: μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η «επανάσταση» συμπίπτει με εξίσου σημαντικές κλιματικές αλλαγές. Ο πλανήτης άφηνε τότε πίσω του την εποχή των παγετώνων. Η μετάβαση όμως δεν ήταν ομαλή, αλλά πέρασε μέσα από πολλές διακυμάνσεις – σε κάποιες φάσεις, το κλίμα γινόταν και πάλι πιο ψυχρό. Την 11η χιλιετία π.Χ. η Γη πέρασε τελικά την τελευταία ψυχρή περίοδο (Younger Dryas), πριν την οριστική είσοδο στη σημερινή μακρά θερμή περίοδο, το Ολόκαινο.

Για τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι κλιματικές αλλαγές μπορεί να επέδρασαν στην ανακάλυψη και την εδραίωση της γεωργίας, υπάρχουν εντελώς διαφορετικές θεωρίες. Από τη μια, οι πιο δύσκολες συνθήκες της Younger Dryas (πιο ψυχρό αλλά και πιο ξηρό κλίμα) προφανώς ανάγκασαν τους ανθρώπους να βρουν τρόπους για προσαρμοστούν σ’ αυτές. Είναι πιθανόν ο πειραματισμός με την καλλιέργεια των φυτών να ήταν μια τέτοια αντίδραση, γεννημένη από την ανάγκη να γίνει η όσο το δυνατό καλύτερη εκμετάλλευση των πιο περιορισμένων πηγών τροφής. Από την άλλη, είναι πιθανόν η ανακάλυψη της γεωργίας να ήταν η συνέπεια των πιο θερμών, υγρών, σταθερών και άρα και πιο ευνοϊκών κλιματικών συνθηκών, που ακολούθησαν αμέσως μετά στο Ολόκαινο: σε συνδυασμό ίσως με την πίεση που άσκησε μια αύξηση του πληθυσμού και η εξάντληση άλλων σημαντικών πηγών τροφής, όπως το κυνήγι της γαζέλας.

Όπως και να έχει, είτε είχε ήδη ανακαλυφθεί από πριν είτε όχι, η είσοδος στο Ολόκαινο ευνόησε την ανάπτυξη και την επέκταση της γεωργίας. Σχετικές έρευνες δείχνουν ότι κατά τις ψυχρές περιόδους η περιοχή καλυπτόταν κυρίως από μια κρύα στέπα (με την αρτεμισία να αποτελεί ένα από τα κύρια συστατικά της). Στο Ολόκαινο αυτή η βλάστηση αντικαταστάθηκε σταδιακά από το μεσογειακό δάσος. Σε μια μεταβατική περίοδο όμως (η οποία μπορεί να κράτησε και 4000 χρόνια), φαίνεται ότι ευνοήθηκαν ιδιαίτερα τα αγρωστώδη – δηλαδή φυτά, από τα οποία πολλά αποδείχτηκαν χρήσιμα: συγκεκριμένα οι πρόγονοι των σημερινών εξημερωμένων δημητριακών.

Διάγραμμα γύρης από τη λίμνη Ζεριμπάρ στο Ιράν, που απεικονίζει την εξέλιξη της βλάστησης κατά τη μετάβαση από τη ψυχρή (Kaltzeit) στη θερμή περίοδο (Warmzeit). Στην πρώτη στήλη αριστερά βλέπουμε ότι, ενώ στην ψυχρή περίοδο κυριαρχούν διάφορες πόες (Kräuter) και στη θερμή τα δέντρα (Bäume), στην αρχή της θερμής αυξάνεται σημαντικά το ποσοστό των αγρωστωδών (Gräser). Πηγή: Uerpmann (2007).

Ανατολική Μεσόγειος: η ιδανική τοποθεσία;

Οι παραπάνω θεωρίες εξηγούν ίσως το γιατί οι περιβαλλοντικές αλλαγές στην εύφορη ημισέληνο ευνόησαν τη νεολιθική επανάσταση. Γενικά, το μεσογειακό κλίμα ευνοεί μονοετή φυτά με μεγάλους σπόρους, αφού το φυτό μπορεί έτσι να ζήσει στην βροχερή περίοδο, και ο σπόρος που θα παραχθεί να αντέξει τη μακρά καλοκαιρινή ξηρασία στο έδαφος. Τέτοιες ιδιότητες κάνουν το φυτό χρήσιμο και για τον επίδοξο καλλιεργητή και φυσικά δεν είναι τυχαίο, ότι τέτοια είναι τα χαρακτηριστικά των πρώτων άγριων δημητριακών, που εξημερώθηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο.

Η Ανατολική Μεσόγειος δεν είναι όμως η μόνη περιοχή στον κόσμο με τέτοιο κλίμα. Επιστρέφουμε έτσι στο ερώτημα που τέθηκε πριν: γιατί ειδικά στην Ανατολική Μεσόγειο υπήρχαν στη φύση τόσα διαθέσιμα και χρήσιμα φυτά και ζώα προς εξημέρωση;

Μερικές πιθανές απαντήσεις προσπαθεί να δώσει ο Jared Diamond στο βιβλίο Guns, Germs and Steel. Πρώτα, όσον αφορά τη σύγκριση της Μεσογείου γενικά με άλλες περιοχές στον κόσμο με μεσογειακό κλίμα (Χιλή, Καλιφόρνια, Νότιος Αφρική, Νοτιοδυτική Αυστραλία), αναφέρει τα εξής: α) Η Μεσόγειος είναι σαφώς αυτή με την μεγαλύτερη έκταση, κάτι που σημαίνει και μεγαλύτερη ποικιλία ειδών, β) είναι η περιοχή με τις μεγαλύτερες κλιματικές διακυμάνσεις, οι οποίες έχουν ως συνέπεια ένα ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό μονοετών φυτών.

Τι κάνει όμως την «εύφορη ημισέληνο» ιδιαίτερη σε σχέση με άλλες περιοχές της Μεσογείου; Κατά τον Diamond είναι οι μεγάλες διαφορές σε τοπογραφία και υψόμετρο, άρα και η ποικιλία περιβαλλοντικών συνθηκών: από το πιο χαμηλό σημείο στη Γη (Νεκρά Θάλασσα) μέχρι βουνά που πλησιάζουν τα 6.000μ σε ύψος (Ιράν), τα οποία βρίσκονται όμως και αυτά κοντά σε επίπεδες κοιλάδες ποταμών σε χαμηλό υψόμετρο. Αυτή η ποικιλία πρόσφερε στους κατοίκους πολλές περιβαλλοντικές δυνατότητες, ώστε να πειραματιστούν με την καλλιέργεια φυτών. Επίσης, ένας παράγοντας που μπορεί να έπαιξε ρόλο, είναι η σχετική απουσία ποταμών και ακτογραμμής, που θα μπορούσαν να ήταν εναλλακτικές πηγές τροφής (ψάρι, οστρακοειδή): κάτι που έκανε την απλή συλλογή λιγότερο ανταγωνιστική μέθοδο εξασφάλισης της διατροφής απ’ ό,τι π.χ. στη Δυτική Μεσόγειο.

Ο χάρτης απεικονίζει τα επιβεβαιωμένα κέντρα ανακάλυψης της γεωργίας (πράσινο) και την εξάπλωσή της.
Πηγή εικόνας

Τέλος, μένει το θέμα της γρήγορης και μεγάλης εξάπλωσης της γεωργίας από το ανατολικο-μεσογειακό της κέντρο σε σχέση με άλλα. Μια προφανής εξήγηση είναι ότι η περιοχή βρίσκεται περίπου στο κέντρο της μεγαλύτερης μάζας στεριάς του πλανήτη (την Ευρασία-Αφρική). Επίσης όμως, αυτή η μάζα εκτείνεται περισσότερο στον άξονα Ανατολής-Δύσης (σε σύγκριση π.χ. με την Αμερική), κάτι που σημαίνει πιο εκτεταμένες ζώνες με παρόμοιο κλίμα και βλάστηση, άρα και ευνοϊκότερες συνθήκες για την εξάπλωση των ανθρώπινων ανακαλύψεων. Αντίθετα, η γεωργία π.χ. από το Μεξικό έπρεπε να διασχίσει ζώνεις βλάστησης εντελώς διαφορετικές (π.χ. ζούγκλα, σαβάννα, έρημος) για να φτάσει στη Βόρειο ή Νότιο Αμερική.

Μπορεί φυσικά κάποιος να διατυπώνει άπειρες τέτοιες θεωρίες και δύσκολα μπορούμε να αποφασίσουμε τι απ’ όλα τελικά ισχύει. Αν μπορεί να βγει ένα γενικό συμπέρασμα, είναι ότι η περιοχή που ονομάστηκε «εύφορη ημισέληνος» ήταν από πολλές γεωγραφικές απόψεις προνομιακή για ανακαλύψεις όπως η γεωργία και η κτηνοτροφία.

Ακούγεται άρα κάπως παράδοξο, όταν σήμερα θεωρείται οριακή και ξηρή περιοχή, όπου η εντατική γεωργία δημιουργεί πολλά οικολογικά προβλήματα, που κάνουν ακόμα και την ίδια την επιβίωση της γεωργίας αμφισβητήσιμη (βλ. σχετικά άρθρα για την ερημοποίηση και αλάτωση του εδάφους). Η τραγική αυτή εξέλιξη είναι συνέπεια τόσο της κακοδιαχείρισης από τον τοπικό πληθυσμό, όσο και της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής. Και μπορεί να μην είναι άσχετη με την αποσταθεροποίηση και τη βία που παρατηρούμε στην περιοχή: υπάρχει π.χ. η άποψη ότι η εξέγερση εναντίον του Άσαντ στη Συρία πυροδοτήθηκε μεταξύ άλλων από τη μεγάλη ξηρασία του 2007-10 και τα κοινωνικά προβλήματα που αυτή δημιούργησε.

Ένα ακόμα γενικό συμπέρασμα που μπορούμε ίσως να βγάλουμε: μόνο επειδή μια περιοχή ήταν προνομιακή σε μια περίοδο, δεν σημαίνει ότι θα παραμείνει έτσι για πάντα. Ακόμα και οι ίδιοι οι γεωγραφικοί παράγοντες που ήταν σε μια εποχή ευνοϊκοί, μπορεί να αποδειχτούν σε μια άλλη αρνητικοί. Πάντα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι η δράση του ανθρώπου μπορεί να αλλάξει εντελώς και το ρόλο και τη βαρύτητα τέτοιων παραγόντων.

Πηγές:

Οι Εβραιοι των Βαλκανιων

Κλασσικό

Σ’ αυτό το μπλογκ υπάρχει ήδη ένα άρθρο για τους Εβραίους του αραβικού κόσμου. Σιγά-σιγά εξαφανίστηκαν μέσω της μετανάστευσης (θα μπορούσαμε να πούμε και φυγής) είτε προς τις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη είτε προς το Ισραήλ.

Το θέμα αυτού του άρθρου είναι η επίσης πλούσια ιστορία των εβραϊκών κοινοτήτων στα Βαλκάνια και τη Δυτική Μικρά Ασία. Η μοίρα τους ήταν ακόμα πιο τραγική, αφού ένα μεγάλο μέρος τους εξοντώθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι περισσότεροι απ’ όσους επέζησαν μετανάστευσαν και αυτοί στη Δύση ή στο Ισραήλ. Ό,τι απέμεινε απ’ αυτές τις κοινότητες δεν έχει καμιά σχέση με το ένδοξο παρελθόν. Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι η Θεσσαλονίκη ήταν κάποτε η ίσως πιο εβραϊκή πόλη στον κόσμο και ότι τα Βαλκάνια ήταν ο χώρος συνάντησης των πιο σημαντικών πολιτισμικών εβραϊκών ομάδων.

Σεφαρδίτες, Ασκεναζίμ, Ρωμανιώτες

Ο Εβραϊσμός της Μέσης Ανατολής ήταν συνδεδεμένος με την αραβοφωνία κι αυτός της Κεντρικής Ευρώπης με τη γερμανοφωνία. Στα Βαλκάνια η κατάσταση ήταν κάπως πιο περίπλοκη. Αν όμως έπρεπε να συνδέσουμε τον βαλκανικό Εβραϊσμό με μια γλωσσική οικογένεια, αυτή θα ήταν η λατινική – παραδόξως, γιατί σίγουρα δεν είναι κυρίαρχη στην περιοχή.

Η γλώσσα πολλών Εβραίων της περιοχής (τα λεγόμενα «ισπανο-εβραϊκά» ή Λαντίνο) είναι μια ισπανική διάλεκτος, η οποία εμπλουτίστηκε στην πορεία του χρόνου όχι μόνο με εβραϊκές, αλλά και τουρκικές λέξεις ή λέξεις από άλλες  τοπικές γλώσσες. Η ρίζα της γλωσσικής κοινότητας βρίσκεται πίσω στον 15ο και 16ο αιώνα, στην εποχή της Ρεκονκίστα στην Ισπανία. Εκείνη την περίοδο ήταν που πολλοί εκδιωχθέντες Εβραίοι από την Ιβηρική Χερσόνησο κατέφυγαν στην πιο φιλόξενη γι’ αυτούς Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτοί είναι οι γνωστοί Σεφαρδίτες ή Σεφαραδίτες – από το «Σεφαράδ» = Ισπανία.

Τη μετανάστευση των Σεφαρδιτών την είχε ευνοήσει η ίδια η οθωμανική ελίτ, την οποία την ενδιέφεραν οι ικανότητές τους στους τομείς του εμπορίου και των νέων τεχνολογιών (μεταξύ άλλων, αυτοί ήταν που πρώτοι εισήγαγαν την τυπογραφία στην Αυτοκρατορία). Ιδιαίτερα μεγάλες κοινότητες έφτιαξαν, εκτός από την Κωνσταντινούπολη φυσικά, σε πόλεις όπως το Σαράγεβο, τη Σμύρνη, την Αδριανούπολη – και φυσικά στη Θεσσαλονίκη, όπου έφτασαν να αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού, χαρίζοντας έτσι στην πόλη και ονόματα όπως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων». Χάρη σ’ αυτούς η Θεσσαλονίκη έγινε ένα από τα πιο σημαντικά παγκόσμια κέντρα των εβραϊκών θρησκευτικών και νομικών σπουδών, του εβραϊκού τύπου, αλλά και του εβραϊκού μυστικισμού (της Καμπαλά).

Τοπογραφικό σχέδιο των εβραϊκών συνοικιών της Θεσσαλονίκης πριν το 1917, υπό Αλμπέρτο Ναρ, 1500-1917, Θεσσαλονίκη, Μουσείο Ισραηλιτικής Κοινότητας.
Πηγή εικόνας

Οι γερμανόφωνοι Ασκεναζίμ (η γλώσσα τους ονομάζεται Γίντις) είναι η πιο γνωστή γλωσσική ομάδα του ευρωπαϊκού Εβραϊσμού. Διαφέρουν από τους Σεφαρδίτες όχι μόνο στη γλώσσα αλλά και σε διάφορα θρησκευτικά έθιμα και πρακτικές. Στα Βαλκάνια άρχισαν να εμφανίζονται σε μεγάλους αριθμούς κατά τον 18ο και 19ο αιώνα (αν και ένας μικρός αριθμός υπήρχε ήδη από τον 15ο αιώνα, π.χ. στη Θεσσαλονίκη) – κυρίως στις περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχο της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, όπως π.χ. η Κροατία, η Βοϊβοντίνα και η Τρανσυλβανία*¹, αλλά και στις ημιαυτόνομες παραδουνάβιες ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας, στη σημερινή Ρουμανία. Τα κίνητρα τους ήταν ανάλογα με αυτά των Σεφαρδιτών των προηγούμενων αιώνων, αφού τόσο οι Αψβούργοι όσο και οι Οθωμανοί θεωρούνταν πιο ανεκτικοί στους Εβραίους απ’ ό,τι άλλα κράτη. Ταυτόχρονα αναζητούσαν στην περιοχή και οικονομικές ευκαιρίες. Μικρότερες ομάδες Ασκεναζίμ κατευθύνθηκαν και πιο νότια, όπως π.χ. κατά  τη Βαυαροκρατία στην Αθήνα.

Πέρα απ’ αυτές τις νέες αφίξεις, υπήρχαν όμως και οι εβραϊκές κοινότητες που ζούσαν στα Βαλκάνια από πολύ παλιότερα και είχαν τα δικά τους ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Τέτοιοι ήταν οι ελληνόφωνοι Ρωμανιώτες, με παρουσία στην περιοχή ήδη στη βυζαντινή περίοδο και με ρίζες που έφταναν μέχρι και την Αρχαιότητα. Η γλώσσα τους, τα γεβανικά, είναι ελληνική διάλεκτος με εβραϊκά και αραμαϊκά στοιχεία. Αν και οι Ρωμανιώτες ήταν παλαιότεροι στην περιοχή μας, οι νεοαφιχθέντες Σεφαρδίτες ήταν πιο πολυάριθμοι και τελικά οι πρώτοι αφομοιώθηκαν από τους δεύτερους, μετά από αιώνες συνύπαρξης στις οθωμανικές πόλεις. Μόνο σε λίγες πόλεις, όπως π.χ. στα Γιάννενα και τη Χαλκίδα, μπόρεσαν κατ’ εξαίρεση οι Ρωμανιώτες να επιβιώσουν ως ξεχωριστή ή και κύρια εβραϊκή κοινότητα.

Η ρωμανιώτικη συναγωγή Ετς Χαΐμ, στην οδό Μελιδώνη στο Θησείο, κτίστηκε το 1904. Είναι γνωστή και ως «Γιαννιώτικη» – κάτι που προφανώς δεν είναι άσχετο με τη μεγάλη ρωμανιώτικη κοινότητα στα Γιάννενα.

Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στα έθνη-κράτη

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όλες αυτές οι γλωσσικές ομάδες συναποτελούσαν το εβραϊκό μιλέτι, με αναγνωρισμένα δικαιώματα και κάποιο βαθμό αυτοδιοίκησης ως μια από τις συστατικές κοινότητες του κράτους. Ο αρχιραββίνος (ή χαχάμπασης)  είχε την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη, δίπλα στον Ορθόδοξο και τον Αρμένιο Πατριάρχη.

Με την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας όμως, βρέθηκαν απ’ αυτό το πολυεθνικό περιβάλλον ξαφνικά μοιρασμένοι σε διάφορα έθνη-κράτη. Τα τελευταία οικοδομήθηκαν στη βάση εθνικών ταυτοτήτων, οι οποίες σχετιζόντουσαν σε μεγάλο βαθμό με τις θρησκευτικές, ακολουθώντας κατά κάποιον τρόπο την παράδοση των οθωμανικών μιλετιών. Κοινότητες όπως οι εβραϊκές, που δεν ταίριαζαν σ’ αυτές τις εθνικές ταυτότητες, όχι μόνο θρησκευτικά αλλά συχνά ούτε καν γλωσσικά (ως ισπανόφωνοι ή γερμανόφωνοι), προφανώς δύσκολα μπορούσαν να αναγνωριστούν ως μέρος των νέων βαλκανικών εθνών.

Ήδη από πολύ νωρίς, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής και Σερβικής Επανάστασης, οι Εβραίοι είχαν γίνει στόχος επιθέσεων. Στα νέα κράτη αντιμετώπισαν πολλών ειδών διακρίσεις που δυσκόλευαν τη ζωή τους, π.χ. στην αγορά γης ή στα επαγγέλματα που μπορούσαν να ασκήσουν. Πιο δύσκολη ήταν η κατάσταση στη Ρουμανία, όπου επί πολλές δεκαετίες ήταν πολύ δύσκολο για τους ιθαγενείς Εβραίους ακόμα και να αποκτήσουν την υπηκοότητα. Αυτή η αρνητική στάση απέναντι στους Εβραίους δεν χαρακτήριζε μόνο τις ρουμανικές ελίτ, αλλά και τα λαϊκά στρώματα: π.χ. η μεγάλη αγροτική εξέγερση του 1907 είχε έναν έντονα αντισημιτικό χαρακτήρα (οι Εβραίοι στην επαρχία ήταν συχνά διαχειριστές στην υπηρεσία των μεγαλαιογαιοκτημόνων ή έμποροι με τη δυνατότητα να δανείζουν χρήματα στους αγρότες – όπως ήταν αναμενόμενο, αυτές οι ιδιότητες δεν τους έκαναν και ιδιαίτερα δημοφιλείς).

Οι Εβραίοι είχαν πάντως ακόμα ένα χαρακτηριστικό που τους διαφοροποιούσε από άλλες κοινότητες: η συντριπτική τους πλειοψηφία ζούσε στα αστικά κέντρα, και μάλιστα σε όλες τις βαλκανικές χώρες (στη Ρουμανία περίπου το 40% του συνολικού αστικού πληθυσμού ήταν Εβραίοι). Παραδοσιακά από τα οθωμανικά χρόνια ένα μεγάλο τους μέρος ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιοτεχνία. Στη Θεσσαλονίκη όμως, εκπροσωπούνταν σε όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας ή κοινωνικές τάξεις, από εργάτες και υπάλληλοι μέχρι τραπεζίτες και βιομήχανοι.

Το επάγγελμα του χαμάλη στη Θεσσαλονίκη ήταν ένα απ’ αυτά που συχνά ασκούσαν Εβραίοι.
Πηγή εικόνας

Η αντίδραση σε μια νέα πραγματικότητα

Με τον ερχομό της σύγχρονης εποχής στα Βαλκάνια, οι Εβραίοι βρέθηκαν μπροστά στο δίλημμα της διατήρησης των παραδοσιακών τους ταυτοτήτων ή στην αφομοίωση στα νέα έθνη-κράτη στα οποία βρέθηκαν. Ο τρόπος που τελικά συμπεριφέρθηκαν διέφερε από τόπο σε τόπο και από τάξη σε τάξη. Πολλοί από τους (κυρίως Ασκενάζι) Εβραίους του Ζάγκρεμπ εγκατέλειψαν π.χ. τη γερμανική ή την ουγγρική γλώσσα για χάρη της σερβοκροατικής και ζούσαν σε ανάμικτες γειτονιές με Χριστιανούς Κροάτες. Αντίθετα, οι Σεφαρδίτες στο Σαράγεβο συνέχισαν να ζουν στη δική τους συνοικία και να μιλούν Λαντίνο στην καθημερινότητά τους.

Ακόμα και η πολιτικοποίηση των Εβραίων ακολούθησε διαφορετικές κατευθύνσεις, ανάλογα και με τις ταξικές διαφοροποιήσεις. Ο Σιωνισμός άρχισε να αποκτά οπαδούς ανάμεσα και στους Εβραίους των Βαλκανίων, ιδιαίτερα στα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα. Ήταν μια μάλλον αναμενόμενη αντίδραση σ’ ένα περιβάλλον, το οποίο έμοιαζε να καθορίζεται όλο και περισσότερο από εθνικές ιδεολογίες – από τις οποίες ιδιαίτερα αυτά τα στρώματα δεν ένιωθαν να καλύπτονται. Αντίθετα, στις ανώτερες τάξεις φαίνεται ότι υπήρχε μια πιο σημαντική τάση αφομοίωσης και ταύτισης με τα νέα έθνη-κράτη. Παράλληλα όμως, άρχισαν να εξαπλώνονται και διεθνιστικές σοσιαλιστικές ιδέες, ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχε μια μεγάλη εβραϊκή εργατική τάξη. Εκεί ιδρύθηκε το πρώτο μαζικό σοσιαλιστικό κίνημα στην οθωμανική επικράτεια, η Εργατική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης, γνωστή ως Φεντερασιόν («Ομοσπονδία» στα Λαντίνο) – αν και διεθνιστική, η μεγάλη πλειοψηφία των μελών της ήταν Εβραίοι.

Ο Αβραάμ Μπεναρόγια (1887-1979), Σεφαρδίτης Εβραίος από το Βιδίνιο της Βουλγαρίας, ήταν ανάμεσα στους ιδρυτές της Φεντερασιόν. Μετά την προσάρτηση της Μακεδονίας στην Ελλάδα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάδυση του ελληνικού εργατικού και αριστερού κινήματος (Πηγή εικόνας: http://www.rizospastis.gr).

Τελικά, την μεγαλύτερη εξάπλωση την πέτυχε ο Σιωνισμός, τον οποίο βοήθησαν και οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Μπορεί μεν σταδιακά οι Εβραίοι να βελτίωσαν το κοινωνικό και πολιτικό-νομικό τους στάτους. Πέτυχαν να αναγνωριστούν ως ισότιμοι πολίτες των νέων βαλκανικών εθνών-κρατών, ενώ σε πολλές περιπτώσεις ασκούσαν επαγγέλματα με κύρος (χαρακτηριστικά, στη Γιουγκοσλαβία το 16% των φοιτητών ιατρικής και νομικών ήταν Εβραίοι, ενώ στο συνολικό πληθυσμό το ποσοστό τους ήταν μόλις 0,4%). Από μια άλλη άποψη όμως, η κατάσταση έγινε πιο προβληματική στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Στα παραδοσιακά αντι-εβραϊκά αισθήματα ήρθε να προστεθεί και ο δυτικού τύπου ρατσιστικός αντισημιτισμός, με την επιρροή που ασκούσε η ναζιστική Γερμανία – κάτι που φυσιολογικά οδήγησε και στην άνοδο του Σιωνισμού ως αντίδραση. Οι πιέσεις εναντίον των Εβραίων αυξήθηκαν, οδηγώντας ακόμα και σε βίαια πογκρόμ: ιδιαίτερα στη Ρουμανία, όπου δρούσε η φασιστική και ακραία αντισημιτική Σιδηρά Φρουρά, αλλά και σε άλλες βαλκανικές χώρες, όπως π.χ. στη Θεσσαλονίκη το 1931, όταν κάηκε η συνοικία Κάμπελ.

Παρά τις δυσκολίες, μέχρι και τη δεκαετία του ’30 οι εβραϊκές κοινότητες ήταν ακόμα ζωντανές και πολυάριθμες και έμοιαζαν αναπόσπαστο κομμάτι των βαλκανικών κοινωνιών. Στην Ελλάδα ζούσαν 75.000 Εβραίοι (κυρίως Σεφαρδίτες, με λίγους Ρωμανιώτες και Ασκεναζίμ), εκ των οποίων οι 50.000 στη Θεσσαλονίκη. Στην Γιουγκοσλαβία αριθμούσαν περίπου 70.000, από τους οποίους 40% ήταν Σεφαρδίτες (κυρίως στον πρώην οθωμανικό Νότο) και 60% Ασκεναζίμ (κυρίως στον πρώην αυστροουγγρικό Βορρά). Στην Αλβανία υπήρχαν μόνο λίγες εκατοντάδες (πολλοί απ αυτούς στην Αυλώνα). Στη Βουλγαρία έφταναν τις 48.000 και στην Τουρκία τις 80.000 (πάλι κυρίως Σεφαρδίτες). Η με διαφορά μεγαλύτερη κοινότητα όμως ήταν στη Ρουμανία, με 800.000 Εβραίους (οι περισσότεροι Ασκεναζίμ), δηλαδή σχεδόν 5% του πληθυσμού. Αυτό τους επέτρεψε να ιδρύσουν ακόμα και το δικό τους Εβραϊκό Κόμμα, με 5 βουλευτές – αλλά ήταν ίσως ένας από τους λόγους που ο αντισημιτισμός ήταν ιδιαίτερα δυνατός σ αυτήν τη χώρα. Μόλις μια δεκαετία αργότερα, λίγοι απ’ όλους αυτούς θα είχαν απομείνει.

Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια

Όποια και αν ήταν τα προβλήματα που αντιμετώπισαν κατά καιρούς οι Βαλκάνιοι Εβραίοι, τίποτα δεν θα μπορούσε να συγκριθεί με αυτό που συνέβηκε όταν τα Βαλκάνια τέθηκαν ολοκληρωτικά κάτω από γερμανική κατοχή ή επιρροή, από το 1941 μέχρι και το ’44. Τα τρία αυτά χρόνια ήταν αρκετά, ώστε σχεδόν να εξαφανίσουν μια ιστορία αιώνων εβραϊκής παρουσίας.

Διακρίσεις εναντίον των Εβραίων εφαρμόστηκαν ξανά παντού, για ένα διάστημα ακόμα και στην αμέτοχη στον πόλεμο Τουρκία (ο Φόρος Κεφαλαίου που εφαρμόστηκε το 1942 ήταν σημαντικά ψηλότερος για τους μη-Μουσουλμάνους). Όσον αφορά όμως το Ολοκαύτωμα, πιο δραστικές ήταν οι συνέπειες στις χώρες που είχαν ηττηθεί από τις δυνάμεις του Άξονα και βρέθηκαν υπό την απ’ ευθείας κατοχή τους (Ελλάδα, Γιουγκοσλαβία), παρά σε αυτές που οι κυβερνήσεις τους τάχθηκαν από την αρχή με τον Άξονα και μπόρεσαν να κρατήσουν ένα βαθμό ανεξαρτησίας (Βουλγαρία, Ρουμανία).

Στη Ρουμανία περισσότεροι από τους μισούς (57%) κατάφεραν να επιβιώσουν. Το πέτυχαν χάρη στην καλή οργάνωση της κοινότητας, αλλά και τη σχετικά χαλαρή στάση της ρουμανικής κυβέρνησης – τη στρατιωτική συνεργασία της οποίας ο Χίτλερ είχε  ανάγκη στον πόλεμο εναντίον της ΕΣΣΔ, άρα είχε λόγο να μην την πιέζει υπερβολικά. Ακόμα πιο τυχεροί στάθηκαν και οι ελάχιστοι Εβραίοι της Αλβανίας, οι οποίοι γενικά διασώθηκαν, λόγω και του ότι η χώρα ήταν κατά το μεγαλύτερο διάστημα του πολέμου κάτω από τη σαφώς πιο ήπια απέναντι στους Εβραίους ιταλική κατοχή. Σχετικά τυχεροί ήταν και οι Εβραίοι εντός των προπολεμικών συνόρων της Βουλγαρίας – όχι όμως κι αυτοί στη βουλγαρική ζώνη κατοχής στη Μακεδονία και τη Θράκη, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων βρήκε τραγικό τέλος στα στρατόπεδα συγκέντρωσης*². Στην Ελλάδα μόλις το 13% των Εβραίων επέζησε, ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη. Παρόμοια ήταν η τύχη τους και στην Γιουγκοσλαβία, με εξαίρεση κάποιες περιοχές που ήταν υπό ιταλική κατοχή. Τελικά, ακόμα κι εκεί που οι περισσότεροι ή σχεδόν όλοι κατάφεραν να σωθούν, η εμπειρία του πολέμου τους οδήγησε πολύ σύντομα στη μετανάστευση, είτε προς το Ισραήλ είτε σε χώρες της Δύσης.

Η συναγωγή της Σόφιας που κτίστηκε το 1909 συγκεντρώνει παρά τη μεγάλη χωρητικότητά της ελάχιστους πιστούς, αφού από την άλλοτε μεγάλη εβραϊκή κοινότητα έχουν απομείνει μόνο περίπου 2000 άτομα.

Το αποτέλεσμα: οι εβραϊκές κοινότητες που παραμένουν μέχρι σήμερα στα Βαλκάνια έχουν συρρικνωθεί τόσο πολύ, που είναι πλέον της τάξης των λίγων χιλιάδων σε κάθε χώρα. Αυτό συμβαίνει ακόμα και στην άλλοτε ακμαία ρουμανική κοινότητα. Μόνο στην Τουρκία η κοινότητα είναι ελαφρώς μεγαλύτερη, με περίπου 18000 άτομα, σχεδόν όλοι στην Κωνσταντινούπολη.

Ακόμα πάντως κι αν το σημερινό μέγεθος των εβραϊκών βαλκανικών κοινοτήτων τις κάνει να μοιάζουν αμελητέες, δεν μπορούμε να ξεχνάμε τη μεγάλη συνεισφορά των Εβραίων – Ασκεναζίμ, Σεφαρδιτών και Ρωμανιωτών – στον σύγχρονο πολιτισμό των βαλκανικών λαών. Τα ίχνη τους είναι ακόμα ορατά και θα είναι για πολύ καιρό ακόμα.

*¹ Αυτές οι περιοχές ήταν συγκεκριμένα υπό ουγγρική διοίκηση και οι Εβραίοι είχαν υιοθετήσει ή χρησιμοποιούσαν σε κάποιο βαθμό τα ουγγρικά, κάτι που εν μέρει συνεχίστηκε ακόμα και όταν βρέθηκαν υπό τη διοίκηση των νέων βαλκανικών εθνών-κρατών.

*² Είναι εντυπωσιακό το πόσο ριζικά διαφορετικές ήταν οι συμπεριφορές του βουλγαρικού κράτους σ’ αυτό το θέμα (διάσωση όλων των Εβραίων στην «παλιά Βουλγαρία», παράδοση όλων των Εβραίων στον Χίτλερ στη βουλγαρική ζώνη κατοχής στην Ελλάδα και Γιουγκοσλαβία). Σε αντίθεση με ότι κάποιοι μπορεί να ισχυρίζονται, φαίνεται ότι ο βασιλιάς Μπόρις Γ’ και ο πρωθυπουργός ήταν αδιάφοροι για την τύχη των Εβραίων και πρόθυμοι να κάνουν το χατίρι στον Χίτλερ (εξάλλου δεν είχαν κανένα πρόβλημα να εφαρμόσουν αντι-εβραϊκούς νόμους νωρίτερα). Στην περίπτωση όμως των πιο «κοντινών» Εβραίων της παλιάς Βουλγαρίας αναγκάστηκαν τελικά να λάβουν υπόψη την έντονη αντίδραση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ενός μέρους της κοινής γνώμης, αλλά ακόμα και σημαντικών κυβερνητικών στελεχών και να αναβάλουν την παράδοση. Το θέμα αυτό συζητιέται ακόμα και σήμερα, όχι μόνο στη Βουλγαρία: πριν από κάποια χρόνια επρόκειτο να ανεγερθεί στο Μουσείο Ολοκαυτώματος στην Ιερουσαλήμ άγαλμα προς τιμήν του Μπόρις Γ’ για την υποτιθέμενη συνεισφορά του στη διάσωση των Εβραίων της Βουλγαρίας. Τελικά, αυτή η κίνηση ακυρώθηκε μετά από τη μεγάλη αντίδραση, ακριβώς λόγω της έγκρισης του Μπόρις στην παράδοση των Εβραίων από τις ζώνες κατοχής.

Πηγές